Đôi guốc trong nhân gian - Nguyễn Xuân Kính

ĐÔI GUỐC CỦA BÀ TRIỆU

Đôi guốc trong nhân gian

Nguyễn Xuân Kính

Từ đôi guốc đá được kể trong truyền thuyết, đôi guốc làm bằng ngà voi của Bà Triệu, đến guốc tre, guốc gỗ, rồi guốc nhựa,… đôi guốc đã gắn bó lâu dài với đời sống người Việt.

Song song hai chiếc thuyền tình

Đầu rồng đuôi phượng đóng đinh hai hàng

Một chiếc em chở năm chàng

Hai chiếc em chở mười chàng ra đi

Trách người quân tử lỗi nghì

Ăn trên ngồi chốc chẳng nghĩ gì đến em!

(Đố là cái gì?)

(Lỗi nghì tức là quên điều nghĩa)

Câu đố theo thể lục bát ý nhị trên là đố về đôi guốc nhỏ bé, một vật dụng gắn bó mật thiết trong đời sống của người Việt. Trong văn học dân gian, có truyền thuyết Chín chúa tranh ngôi nhắc đến sự tích đôi guốc đá được truyền tụng nhiều đời trên vùng đất Cao Bằng. Thuở ấy, Cao Bằng thuộc bộ Vũ Định, nước Văn Lang. Bộ này rộng bao la, chia làm chín vùng, mỗi vùng có một Po (chúa) cai quản. Mỗi Po lại có một biệt tài và không Po nào chịu phục Po nào, vậy nên các Po họp nhau lại để thi tài. Có Po khoe tài cấy lúa, có Po khoe tài ghép thuyền, Po này khoe có tài trong một ngày đêm mài một chiếc lưỡi cày thành một chiếc kim khâu, Po khác lại khoe tài bắn cung, lại có Po khoe đẽo đá thành đôi guốc khổng lồ. Cuộc đua tài diễn ra trong một ngày đêm mà chẳng Po nào làm xong được việc của mình. Po khoe có tài đẽo đá tuy đã đẽo xong đôi guốc đá rất to, nhưng chưa kịp làm quai, đành bỏ. Ngày nay đôi guốc đá đó vẫn còn nguyên vẹn ở làng Bản Thảnh (xã Bế Triều, Hòa An, Cao Bằng).

Trong điều kiện khí hậu nóng ẩm, quen trồng lúa nước, giỏi dùng thuyền, người Việt thường để chân trần. Vào cuối thế kỷ X, vua Lê Đại Hành còn có lúc cởi trần, đóng khố, đi chân đất, đến đời nhà Trần người dân đều đi chân không, da chân rất dày khiến trèo núi nhanh nhẹn và không sợ chông gai. Người quý tộc đi giày bằng da, khi đến cung điện thì lại tháo giày. Nói chung, người Việt xưa ít khi dùng guốc.

Thế nhưng, theo sử sách đôi guốc đã xuất hiện ở Việt Nam khá sớm. Các sách cổ của Trung Quốc như Nam Việt chí, Giao Châu ký có ghi rằng Bà Triệu (ở thế kỷ III) đi guốc bằng ngà voi: “Triệu Ẩu vú dài ba thước, không lấy chồng, khi đi núi chân thường mang một loại guốc gọi là kim đề kịch” (Sách Giao Châu ký).

Ngày trước ở nông thôn, vào những ngày giá rét, phụ nữ và đàn ông khi đi dự hội hè đình đám thường đi guốc gộc tre. Guốc đi trong nhà được người đàn ông đẽo bằng gỗ, có mũi uốn cong cong bảo vệ ngón chân, quai dọc thì tết bằng mây chứ không phải bằng quai da đóng ngang như kiểu guốc thời cận đại. Trước kia ở Phú Yên (Nam Trung Bộ), đôi guốc bình dân nhất là guốc do người dân quê tự đẽo lấy. Loại guốc này cao hơn đôi guốc sản xuất để bán, mũi hơi cong lên, trước mũi có dùi một lỗ thủng từ bên trên xuống, phía sau dùi một lỗ ngang. Quai guốc là một sợi dây, có thể dùng vải xe lại, mềm, êm, cho khỏi đau chân. Guốc xỏ quai lỗ ngang, đưa tới trước, xuống lỗ phía trước, gút lại bên dưới, giống như quai dép Nhật hiện nay. Chỗ cong lên tránh cho quai không bị giáp đất để khỏi mau mòn, chóng đứt. Bên cạnh guốc tự đẽo, ở tỉnh này cũng đã có bán guốc gỗ dành cho đàn ông và cho phụ nữ. Guốc phụ nữ hơi eo ở chính giữa, còn guốc đàn ông không eo nên được gọi là guốc xuồng. Guốc sản xuất ở Phú Yên không sơn, giữ nguyên màu trắng của gỗ, thường là cây lồng mực. Còn guốc nhập từ Huế thì có sơn, hoặc sơn đều một màu, hoặc sơn hai màu (thường là màu đen và màu nâu), phía lòng bàn chân là một hình tam giác màu nhạt hơn. Chỉ những người khá giả mới đi guốc sơn. Một số nơi gọi guốc là dỏn nên đã có thành ngữ “Chân giày chân dỏn” chỉ sự giàu có, sang diện.

Cho đến năm 1940, học trò nam trường công ở tỉnh Bến Tre mặc bộ bà ba trắng, chân đi guốc. Trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, guốc sản xuất ở kinh đô Huế gọi là guốc Kinh. Đây là loại guốc có đế làm bằng dừa hay gỗ nhẹ, sơn trắng, mũi thêu kim tuyến. ở Hà Nội, người ta đưa ra kiểu guốc phi mã, đế cao, dùng cho phụ nữ, còn được quảng cáo trên báo chí những năm 40:

Bấy lâu đáy bể mò kim,

Kiểu giày phi mã nay tìm đã ra.

Vào những năm 50 - 60, người ta đem guốc mộc được sản xuất ở làng Đơ Đồng tức Yên Xá (xã Tân Triều, huyện Thanh Trì, Hà Nội), ở Kẻ Giày (xã Liên Trung, huyện Đan Phượng, tỉnh Hà Tây) về số nhà 12 phố Hàng Gà, hay về phố Bạch Mai ở Hà Nội để sơn, xì hoa, sau đó mới đem bán. Đi guốc dưới màu xanh của những hàng cây sấu cổ thụ đã là nét đẹp một thời của thiếu nữ thủ đô:

Đường sấu lâu rồi in tiếng guốc

Xuân về, táo rụng nhớ đàn em.

(Thơ Tố Hữu).

Vào cuối những năm 70, bên cạnh guốc gỗ, guốc nhựa đã ra đời. Cùng với giày dép, chức năng chủ yếu của đôi guốc là vật phục sức ở chân. Tuy vậy, cũng có trường hợp, đối với guốc gỗ, người ta khoét rỗng gót để cất giấu vàng bạc và các thứ nữ trang quý hiếm khác khi đi xa.

Nếu như chiếc nón, chiếc yếm là những vật gợi hứng cho hồn thơ dân gian, có mặt trong nhiều lời ca dao thì đôi guốc hầu như bị thi sĩ dân gian lãng quên. Hiếm hoi mới có bài:

Sáng mai mang đôi guốc ra dạo bên vườn

Cuốc kêu cuốc hát bên cồn hu ha

Cuốc kêu tiếng nhỏ tiếng to

Nửa thương phận cuốc, nửa lo phận mình.

(Ca dao Nam Trung Bộ)

Bù lại, trong thể loại câu đố, đôi guốc có mặt nhiều hơn:

Hai nàng son phấn rện rằn

Mỗi nàng cõng tới năm thằng đàn ông

Ra đường trò chuyện lông bông

Về nhà nẫu bỏ nằm không một mình.

(Đố là cái gì?)

Đôi guốc đã gắn bó với đời sống người Việt, có thời gian việc dùng guốc (kéo theo việc sản xuất guốc) đã bị lắng xuống. Sự phục hưng của đôi guốc mấy năm gần đây chứng tỏ quan niệm về cái đẹp đang ngày càng đa dạng hơn, và việc dùng guốc trở lại cũng phần nào thể hiện được sự gìn giữ và trân trọng những vật dụng giản dị của lớp trẻ ngày nay.

(Bài viết có sử dụng tư liệu của GS. Trần Quốc Vượng, Th.S Nguyễn Xuân Diện, nhà nghiên cứu Trần Sĩ Huệ).

08-09-2010

*Xin cảm ơn GS.TS Nguyễn Xuân Kính, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa (Viện KHXH Việt Nam, Phó Chủ tịch Hội Văn nghệ Dân gian VN đã cho phép Nguyễn Xuân Diện-Blog đăng tải lại bài viết này.

nguồn:

http://nguyenxuandien.blogspot.com/2010/09/oi-guoc-trong-nhan-gian.html